Muqdisho iyo waayo-waayo

Geerida Abwaan Maxamed Jaamac Kayd

Abwaan Kayd

Allaha u naxariistii waxaan maqlay geerida Abawaan Maxamed Jaamac Kayd oo ka mid ahaa ardaydii aan is barannay barisamaadkii.

Maxamed Jaamaca Kayd waxaan markii ugu horreysay isagu nimid dugsiga Xalane sanadkii 1973dii oo aan ka wada mid ahayn aradaydii soo dhamaysatay dugsiga sare oo sida nidaamkii kacaankii Oktoobar uu ahaa in ardayda soo dhammeysata dugsiyada sare ay galaan xeradaas si ay u qaataan tababar military. AUN kayd wuxuu ka mid ahaa ardaydii ka timid gobollada waqooyi, si gaar ahna waxaan ka sii wada mid ahayn horinta aan ka tirsanaa, waxaana aan ka sii wada mid ahayn ardayda kuwooda ugu firfircoon ee tartamada horimada kale markii laga eego farshaxan iyo fankuba.

Waxaanan weligey illaawin markii aan dib u xusuusto sanooyinkaas iyo xilliyadaas qiimaha lahaa, waxaanan weligey illaawin oo weli sidii filimkii iigu sii muuqda markii maalin ka mid ah maalmihii ugu horreeyay ee la soo galay dugsigii tababarka Xalane iyadoo ay horinteennu u fadhida nasasho oo ay Kayd iyo dhowr dhallinyaradii ka timid gobollada Waqooyi oo ay soo istaageen hortayada si ay noo maaweeliyaan, waxaanse la fajacnay markii ay Kayd iyo Kooxdiisii  horteenna ku jileen riwaayad gaaban oo aan hadal lahayn kuna saabsanayd nin sarkaal hoose ah iyo askartiisii waxa dhexmaray oo amar kala qaadasho ah. Waxaan aad ula yaabnay habkay wax u jilayeen, ma ahayn hab iyo nooc aan naqiinnay, waxayna noqotay in xeradii oo dhan ay la yaabeen, dib dambana uma arag dad sidaas wax u jila.

Markii aan tababarkaas soo dhammeysannay waxaan kala aadnay meelihii nalaku kala qoray, in kastoo aan iska warqabnay haddana si fiican uma wada xiriirin. Nasiib wanaag sannaddii 2002dii baan muddo dheer ka dib isku helnaymagaalada Nairobi ee dalka Kenaya innagoo ka wada hawlgelayna barnaamijkii GEEDKA NABADDA dadkuna ay badankii u yaqaannaa HAAMA DHAWR, waxay ii ahayd maalintaas maalin farxad iyo xusuus badan igu reebtay, waxaan isu helnay aniga iyo Kayd fursad aan isku wareysanno, ka dibna wuxuu Kayd ku laabtay magaalada Hargaysa.

Waa ninba meel u badi, saaxiibkey Maxamed Jaamac Kayd wuxuu magac weyn ku yeesha fanka, wuxuuna noqday hal-abuur dadku wada barteen, qiimeeyeenna hal-abuurkiisa wuxuuna ku caan noqday riwaayado iyo suugaan kala geddisan.

Marxuum Abwaan Maxamed Jaamac Kayd wuxuu ku dhashay magaalada Burco 1952kii ee gobolka Togdheer. Wuxuu noqday macallin wax ka dhiga jaamacaddii Lafoole, isagoo cilmiga suugaantana ku soo qaatay dalka Masaarida. Wuxuuna ka mid ahaa qorayaashii riwaayadaha ee hobollada Waaberi, kuna soo kordhiyo fikrado cusub iyo riwaayado intuba.

Allaha u naxariisto Maxamed Jaamac Kayd, samirna Allaha naga wasiiyo gaar ahaanna ehelkii iyo dhamaan aasxaabtiisii.

Cabdulqaadir Maxamed Mursal

Taariikhda Saxaafadda Soomaaliyeed Qaybta 1aad

Hordhac kooban

C.M.Mursal

Saxaafadda Dunida

Inta aanan u gudagelin si gaara taariikhda saxaafadda Soomaaliyeed aan marka hore si kooban uga hadlo taariikhda saxaafadda adduunka si aan ugu soo xirno taariikhda saxaafadda Soomaaliyeed.

 Taariikhda saxaafadda adduunka waxaa lagu tilmaani karaa xilli adag oo baniaadmku u noqotay khibrad, waxaana laga joogaa isku daygeedi ilaa 500 oo sano. 

Jarmalka

Intii u dhexeysay 1400 – 1700 xilliyadaas oo ay waddamada Yurub ku jireen isbeddellada dhaqanka iyo horuumarka ayuu ka bilawday wargeys gacanta lagu qoray kaasooo ay si gaar ah ganacsatadu isuguna gudbin jireen wararka iyo macluumaadka dagaalka, iyo xaaldaha dhaqaalaha, caadooyinka  bulshada iyo ahmiyadda baniaadamka.

Makrii ugu horreysay ayaa wax la dhihi karo wuxuu wargeys lagu daabacay dalka Jarmalka dabayaaqadii 1400, wuxuuna ahaa warside ay ku qoran yihiin warar iyo macluumaad. Waxyaabaha uu qorayay qaarkoodna waxay ahaayeen waxyaabo kicinaya xasaasiyad. 

Sidaad ognahayba  wargeysyadu waxay la bilowdeen oo la jaanqaadeen hannaanka iyo farsamda daabacaadda. Waddamada Yurub gaar ahaan Jarmalka ayaa iska leh fikrada in la soo saaro daabacaaddii u horreysay oo casri ah taasoo lagu magacaabi jiray "Relation," sanadkii 1605kii.

Beljamka 

Goob lagu iibiyo wargeysyada

Belgium ayaa ku xigtay oo iyaduna soo saartay  "Nieuwe Tijdingen" 1616kii.

Faransiiska

Dalka Faransiisa wargesykii ugu horreeyay waxaa la oran jiray (the Gazette de France) waxaana la soo saaray 1632kii.

Denmark

Dalka Denmark ayaa markii ugu horreysay isaguna lagu arkay wargeys la magacbaxay (Danish news media) sanadkii 1540s, markaasoo la arkay warqado gacanta lagu qoray oo ay ku qoran yihiin warar iyo warbixinno.

Ingiriiska

Wargeysyada dalka Ingiriiskuna waxay bilaabmeen qarnigii 17aad. Wargeyskii ugu horreeyay England waxaa la daabacay 1641kii. Haseyeeshee ereyga (word newspaper) lama diiwaangelinin ilaa  1670kii. Wargeys maalinlihii ugu horreeyaya wuxuu ka soo baxay dalkaas Ingiriiska 1690kii

Dalka Ingiriiska waxaa iyaguna markii ugu horreysay soo baxay (Sunday newspaper iyo Sunday Monitor) oo la daabacay sanadkii 1780. Sidaas ayayna sanadba sanadka ka dambeeyaa u soo korayeen wargeysyada Ingiriiska. 

Intii u dhexeysay 1640 iyo xilligii Ingiriiska boqortooyadiisii dib isugu soo celinayay waxaa laga soo saaray  dalka Ingiriiska in ku dhow 30,000  oo warqad-wareed iyo wargeysyo ayaa la daabacay, qaarkoodna maanta waxaa laga heli karaa matxafka Ingiriiska.

Hase ahaatee wargeys sax ah waxaa dalka Ingiriiska laga soo saaray 1666kii, kaasoo la oran jiray (London Gazette), wuxuuna ahaa wargeyska rasmiga ah oo la oran karay waa wargeys.

Maraykanka

Wargeyskii ugu horeeyay dalka Mareykanka wuxuu kasoo baxay Boston 1690kii, isagoon aanan wax ruqsad ah haysanin, taasoo keentay in dhamaan qorayaashiisii la xirxiro oo jeelka loo diray, waxaana la baabi1yay dhamaan nuqulladiisii. Waxay noqotay in layska illaawo arrimihii wargeyskaas ilaa sannaddii 1845tii oo la ogaaday in makatabadda (Library British) laga helay wax raadad ah ee uu lahaa wargeyskii Boston ee la xiray uu ku badbaaday.

Warqad-wareedkii ugu horreyay ee Boston ee guuleysta wuxuu soo baxay 1704kii, kaasoo bilaabay nin la oran jiray John Campbell oo  madax  xafiis boosto. Warqad-wareeddan  waxay ahayd ahayd mid ay dhaqaalo ahaan ay taageerto xukuumaddii isticmaarka , hase ahaatee muddo kaddib waxaa tijaabadaas ku yimid fashal, iyadoo dadka ay gaareysay ay aad u yaraareen aadna u koobnaayeen.

Waxaa kaloo la sheegay iney laba kale warqadahaas ah ay ka soo muuqdeen Philadelphia iyo New York sanadkii 1720kii,  kaddibna aayayar  bay u sii abuurmeen. 

Xilliyadii dagaalladii isbeddeldoonka  ilaa labaatameeyo warqad-wareed baa ka soo baxayay dhammaan meelihii la gumeysanayay, walaow ay magaalooyinka Massachusetts, New York iyo Pennsylvania  ahaayeen bardhaxaadka daabacaadda dalka Mareykanka oo dhan muddo sanooyin ah. 

Sawire: Dan Kirwood

Qoraallada warqad-wareedayda  gumeysigu waxay inta badan ahaayeen kuwa ha soo horjeeda kuwa wada dacaayadaha kacaanka, waxayna ahaayeen xoogaga muhiim ah oo saameyn ku yeeshay ra`yiga dadweynaha iyo in wadahadal lala galo gumeysiga Ingiriiska iyo dib u heshiisiin, ka dibna la qaato xornimo buuxda.

Markii uu dagaalkii dhammaaday dabayaqadii 1783, wargaysyadii waxay gaareen 43 wargays.  Daabacaaddu waxay ciyaartay kaalin muhiim ah markii laga hadlayo arrimana  muhiimka u ah qaranka cusub ee Mareykanka. Waxaa bilowday wargaysyo dhowr ah oo ka hadlaya dhamaan dhinacyada ra`yiga siyaasadda.

Saxaafadda Carbeed

Daabacaaddii u horreysay ee wargeys Carbeed, kuna qoran af-carbeed iyo af-turkish ayaa la oran jiray oo ku qoran (Jurnal al-Iraq), kaasoo ka soo muuqday magaalada Baqdaad sanaddii 1816kii.

Dalka Masaarida magaalada Qaahhira ayaa iyaduna waxay ka bilowday daabacaadda laba wargeys sanadkii 1820s, ka dibna waxaa ku xigsadaya dalal kale ayaa iyaguna bilaabay iney daabacaan wargeysyo sida: 

Aljeria sanadkii 1847kii

Lubnaan - Beirut sanakdii 1858kii.

Tunis- Damascus iyo Tripoli- Libya sanakdii 1860kii,

 Sanca - Yeman sanadkii 1879kii.

Maroko -Casablanca sanadkii1889kii.

Sacuudi Caraabiya -Makkah sanadkii 1908.

(Maxmad Cabdulfatax (iibiye wargeysyo iyo buugaag)
ayaa kor u haya cadadkii u horreeyay ee  wargeyskii caannka ahaa
ee Al Ahraam)

Dalalka Lubnaan iyo Masar ayaa iyagu hoggaaminayay warbaahinta daabacaadda Carbeed; waxayna kaloo ay hoggaannka u qabteen guud ahaan saxaafadda Carbeed 20kii sano ee qarnigii la soo dhaafay.

Wargeysyadii u horreeyay waxay ka soo muuqdeen dalka Lubnaan magaalada sanadkii 1873kii, iyo wargeyskii caanka ahaa ee  al-Ahram, kaasoo si weyn ugu muuqday inuu hoggaanka u qabtay saxaafadda Carbeed oo ilaa iminka jira xooggiisii iyo sumcaddiisii, wuxuuna ka bilowday dalka Masar 1875kii, wuxuuna wargeyskan qarnigii 21aad uu gaaray in suuqa uu soo galo in ka badan nus milyan oo nusqadood.

Waddmada carbeed ee saliidda hodanka ku ah ee Khaliijka ayaa iyaguna daabacaaddooda iyo wargeysyadooda markiiba degdeg sare ugu kacay, iyagoo markaas  ka faaiideysanaya khubarrada Carbeed ee aqoonta u lahayd warbaahinta, waxayna shaqaaleysiiyeen sida: Lubnaan, Masar, Jordan, Falastiin kuwaasoo soo saaray wargeysyo maalinle ah oo tayadooda aad u sarreysa. Haddii aan tusaale u soo qaadanno waddamada Qatar, Baxrayn iyo Cumman waxay lahaayeen wargeysyo si fiican u hirgalay ilaa sandkii 1970kii, suuqooda hoos uma dhicin

Sacuudi Caraabiya waxay leedahay wargayska ugu qaddiimsan oo ka hadla dhaqanka waxaan ka mid ah al-Bilad iyo alMadina kuwaasoo suuqa soo galay horraantii 1930ki, iyo wargeyska kalee maalinlaha ah ee Ukaz iyo al-Nadwa oo isaguna banka yimid  1960kii. Horrantii 1960kii, Al-Jazira iyo al-Riyadh oo maalinle ah ayaa ka bilaambay magaalada Riyadh.  

Saxaafadda Afrika

Sanadku markuu ahaa 1794tii ayaa daabacaaddii u horreysay ayuu yimid wargeyskii u horreyay ee daabacan Afrika, wuxuuna soo gaaray Freetown dalka Sierra Leone hase ahaatee markiiba waxaa durbadiiba baab`iyay  Faransiiska, taasoo la fahmi karo waxa uu uga jeeday Faransiiska taas.  Wargeys kale ayaa mar kale yimid sanadkii 1800kii wargeys la oran jiray ( the Sierra Leone Advertiser ).

La soco qaybta 2aad

Cabdulqaadir Maxamed Mursal

Isirka Soomaalida iyo Prof. M. C. Gaandi 22 08 2014

Suugaanta Haweenka 1- 6

Naxwaha Afsoomaaliga Casharka 10aad

Xiriiriyeyaal

Qurubyadan hawshooda aasaasiga ahi waa xiriirinta ereyada ama

weeraha. Xiriiriyeyaasha ugu muhimsan iyo waxa ay kala qabtaan waxaa ka

mid ah:

iyo

Xiriiriyahani wuxuu isku xiraa magacyo, magacuyaallo iyo tirooyin.

Tus.:

Cali iyo Maxamed waa walaalo

Aniga iyo adiguba waan aragnay

Labaatan iyo shan sano ayuu jiraa

na

Waxay isku xirtaa laba weerood, siiba marka ay kala leeyihiin yeele ama

fal kala duwan, weerta labaad ereygeeda koobaad ayayna isku lifaaqdaa.

Tus.:

Cali bariis buu cunay Jaamacna baasto

Guriga ayaan aadayaa waana seexanayaa

Waan tagayaa adiguna?

oo

Xiriiriyahan siyaabo kala duwan ayaa loo adeegsadaa, inta ugu

muhimsanina waa kuwan:

- Iskuxiridda labo weer tebineed oo ebyoon ama labo weer amar. Tus.:

Awees waa wiil dheer oo cas

Geeddi oo dhowaan yimid baa keenay alaabta

Soo orodoo ii kalay!

- Iskuxiridda laba fal oo isku mar la qabtay. Tus.:

Anigoo soo socda baa Cali ii yeerey

ee

Xiriiriyahanna siyabo kala duwan ayaa loo adeegsadaa:

- wuxuuna isku xiraa laba weerood. Tus.:

Amed ma seexan ee Ubax baa seexatay

Daah ha cunee

Aan seexannee, nalka naga dami!

- Waxaa kaloo loo adeegsadaa orah magaceed (nominal phrase)

gudaheeda. Tus.:

Dukaanka dahabka ee Caasho ayaa dhow

-se

Waa xiriiriye lid oo isku naba weerta dambe ereygeeda koobaad sida aan

ku soo aragnay –na. Tus.:

Faarax wuu tagay Geeddise wuu seexday

ama/mise

Labadan xiriiriye waxay isku xiraan labo erey ama labo weerood oo kala

duwan. Mise weer weyddiimeed ayaa loo adeegsadaa, amana weer aan

weddiin ahayn.Tus.:

Cali guriga ayuu jiraa ama shaqada

Yaad doonaysaa, Cabdullaahi mise Saciid?

laakiin/haseyeeshee

Labadan xiriiriye, inkastoo aan ahayn qurbyo, haddana hawshoodu kama

duwana waxa ay qabtaan xiriiriyeyaasha kale, sida xiriiriyaha ee ayay u

muujinayaa micno iska soo horjeeda. Tus.:

Calasow wuu yimid laakiin kuma arkin

Saynab way timid haseyeeshee kuma arkin

5.3 Qurub diiradeedyada (focus marker)

Qaybtan waxay ka koobantahay: baa iyo ayaa. labadan qurub oo isku

si loo adeegsado waxay diiradda saaraan magaca ay ka dambeeyaan ama ay ku

ag dhowyihiin, hawshooduna waxay tahay in ay muujiyaan in magacaasi uu

yahay mid sida warka cusub ee la rabo in loo gudbiyo dhageystaha ama

akhriyaha, Tus.:

Cali baa ka yimid Afgooye

(weertan waxaa laga dareemayaa in horey loo ogaa in laga yimid Afgooye,

warka cusubse wuxuu yahay in Cali uu yahay qofka yimid oo ah yeelaha

weerta, weertaa waxay jawaab u tahay weyddiinta ah: yaa ka yimid Afgooye?)

Qurubyadan marka ay diiradda saarayaan layeelaha waxay ku dhafmaan

magacuyaallaka dhimman oo yeelaha ah.Tus.:

Gabadhu Cali bay (baa+ay) aragtay

Gaar ahaan marka la hadlayo qurubkan wuxuu ku lifaaqmi karaa magaca:

Calaa (Cali + ayaa) yimid

Waxaa kaloo qurub diiradeedyada la halmaala ereyga waxaa. Ereygan

hawshiisu kama duwana midda ay qabtaan labada qurub ee aan kor ku soo

xusnay, laakiin dhaqan gaar ah ayuu leeyahay marka laga eego xagga

weereynta, maxaayeelay magaca uu diiradeynaayo wuxuu u wareejiyaa weerta

dhammaadkeeda.Tus.:

Aadan wuxuu arkay faras cad

(Aadan faras cad ayuu arkay)

La soco casharka 11aad

 Diyaarintii: Prof. Cabdalla Cumar Mansuur & Profs. Annarita Puglielli.

Naxwaha Afsoomaaliga Casharka 9aad

 Kooxda 2°: falalka horkabeyaasha leh

Kooxdan waxay ka koobantahay falal tiradoodu aad u koobantahay,

haddana adeegsigoodu aad buu u badanyahay. Waxay leeyihin lifaaqyo

horkabe iyo dibkabeba ah oo isrogroga, waxayna isu rogrogaan qaabka

ugu qaddiimsan ee luqadda. Kooxdan waxaa ugu muhimsan shantan fal

ee hoos ku xusan: aqoo, aal, imow, dheh, ahaw. 

Tus.:

Waxaa nimid marka ay iyagu yimaadeen.

Qofka aad taqaanaa waan kula aqaanaa.

Anigu shalay ayaan imid, idinkuna goormaad timaaddeen?

Xaggay yaallaan buugaagtu.

Ma xasuusantahay waxa aan ku niri ?

Falka shanaad oo ah ahaw wuxuu horkabe leeyahay amminka joogtada

oo keli ah. Tus.:

Waxaad tahay nin wanaagsan

(Falalkan isrogroggooda oo kaamil ah ka eeg bogagga shaxda hogatuska.)

5. Qurubyada (particles)

Qaybtan waxaa lagu qaadaadhigayaa qurubyo aan isbeddelayn oo

weerta gudaheeda ka kala ciyaara kaalimo kala duwan, waxayna kala yihiin:

horyaalayaasha, xiriiriyeyaasha, qurub diiradeedyada, iyo qurubyo cayima

nooca ay weertu tahay.

5.1 Horyaalayaasha (prepositions)

Waa qurubyo bartoodu tahay falka ka hore (halkaasoo ay ku

lifaaqmaan magacuyaallada dhimman oo layeelaha ah), waxay weerta

gudaheeda ku hayaan magaca aan yeelaha ahayn, yacnii horyaalkaas

la’aantiisa magacaas kama mid ahaan karo weerta. Horyaalayaashu waa afar:

u, ku, ka, la. Sida soo socota ayayna u shaqeeyaan:

a. Ku iyo ka

waxay isku xiraan falka iyo meesha fakaasi uu ka dhacayo. Tus.:

Cali wuxuu ka shaqeeyaa warshadda

Xasan suuqa ayaan ku arkay

- Ka waxaa kaloo loo adeegsadaa meel ka imaansho. Tus.:

Nin baa Gaalkacyo ka yimi.

Sidoo kale mawduuc laga hadlayo ayaa loo adeegsadaa. Tus.:

Axmed taariikhdiisa ayuu ka hadlay

- Ku waxaa kaloo loo adeegsadaa wasiilo. Tus.:

Bariiska qaaddada ku cun!

b. U waa horyaale 4 siyood loo adeegsado:

- hadaf ama ulajeeddo ayuu la xiriiraa. Tus.:

Wiilku wax buu u danleeyahay?

- ama jiho. Tus.:

Aadan dibadda ayuu u dhoofay.

- ama cid u samafalid. Tus.:

Maryan, wiilka shaah u kari!

- ama hab. Tus.:

Si wanaagsan u habay!

Si fiicaan u akhri!

c. La waa layeele tilmaama la jirid ama wadajir. Tus.:

Cali aabihiis ayuu la joogay.

Horyaalayaasha rugtoodu waa falka hortiisa, magaca ay la shaqeeyaanna meel

uma go’na. Haddii weer gudaheeda laga helo in ka badan hal horyaale waxay

ku wada kulmaan falka hortiisa5 , mararka qaarkood waxaa dhici karta in

magaca uu la xiriiro lagu wareero sidii loo fasiri lahaa, waxaa keliyah oo lagu

kala saari karaa xaaladda (context), sida weertan:

Axmed baa odayga wiilka guriga ugu geeyey

(yaa la geeyey, yaana loo geeyey?)

Weertan kale ee fudud:

5 Iskudhafka horyaallada iyo magacuyaallada dhimman ee layeelaha ah waxaad ka eegtaa

shaxda hogatuska.

Axmed baa qaaday buugaagta.

Haddii aan ku darno cidda loo soo qaaday iyo meesha laga soo qaaday

buugaagta waxaa soo baxaysaa weertan ballaaran:

Axmed baa Maryam uga qaaday buugaagta miiska.

Weertan waxay ka timid isku dhafka labadan weerood:

Axmed baa ka qaaday buugaagta miiska +

Axmed. baa u qaaday Maryam buugaagta

Horyaallada isku dhafan ama ku dhafan magacuyaallada layeelaha ah oo

kaamil ah waxaad ka eegtaa shaxda horyaallada iyo magacuyaallada.

La soco casharka 10aad

Diyaarintii: Prof. Cabdalla Cumar Mansuur & Annarita Puglielli.

Naxwaha Afsoomaaliga Casharka 8aad

Kooxaynta falalka

Af-soomaaliga, isagoo laga eegayo xagga isrogrogga, waxaa la

ogaadey in falalku ay u kala baxaan laba qayb sarfeed: a) qayb aad u tira badan

oo leh dibkabeyaal, b) iyo qayb sooyaal ah oo si gaar ah ay u leeyihiin sarfe

horkabe iyo dibkabe ah, qaybtaan waxaa ka mid ah falka yahay oo marka uu

yahay tagto u dhaqma sida falalka dibkabayaasha leh, marka uu joogto

yahayna wuxuu noqdaa fal dibkabe ah

a. Kooxda 1°: falalka dibkabayaasha leh (Isrogroggooda)

Falalka kooxdan 1° oo sarfahoodu aanu fududayn waxay ka koobanyihiin

4 nooc isrogrog oo kala duwan.

Isrogrogga 1°

Isrogroggani waxaa u gaar ah falalka aan salkoodu lahayn lifaaqyo, ha

ahaadeen fal-gudbe (cun, qor, xir...) ama fal-magudbe (tag, jab, kar…).

Tus.:

Cali baa cunay tufaaxa

Gabadha ayaa qortay warqaddan

Koobku wuu jabay

Nimanku way tageen

Isrogroggan koowaad waxaa kaloo ka mid ah xitaa falal sal ballaariye

wata, saddex qayb ayayna u kala baxaan:

- Qaybta 1° waa fal-magudbayaal oo ka yimaadeen:

magac + ow

baraf + ow = barafow (tus.Biyuhu way barafoobeen)

nacas + ow = nacasow

- Qaybta 2° waxay ka koobantahay fal (-gudbe-sababeeye) + am.

Lifaaqan wuxuu weerta ka dhigaa yeele-laawe (passive), falkuna waa

fal-magudbe.

F + -am

xir + -am (tus.: Albaabku waa xirmay)

- Qaybta 3° waa falalka ku dhammaada -i , kuwaasoo u dhaqma

qaabka isrogrogga 1° iyo midka II°ba, sida falka badi oo labada

siyoodba loo adeegsan karo:

Badi

-iyay -iday badiyid (1° isrog.)

Tus.: Kooxdan ayaa badiday

-yay -isay badin (2° isrog.)

Tus.: Kooxdan ayaa badisay

Isrogrogga 2°

Isrogroggani waxaa uu gaar u yahay falalka asalkoodu ka yimid falal

kale oo lagu lifaaqay dibkabe.

- F + -is (lifaaq sababeed)

kar (f.mg) Shaahu wuu karay

kar + is = karis (f.g) Ubax shaah bay karisay

jab (f.mg) Dhaladu way jabtay

jab + is = jabis (f.g) Caasha dhalada ayay jebisay

- N + -ée/ -ayn

sun + -ée = sumee Yaa cuntada sumeeyey?

qado + ayn = qadayn Xageed ka qadayn rabtaa?

run + ayn = rumayn Wax la rumayn karo ma aha

cidlo + -ée = cidlee Maxay guriga u cidleeyeen?

- Falalka isrogrogga 4°+ -ée

adag + -ée =adkée Aad ayay u adkeeyeen imtixaanka

yar + ee = yaree Intaa ka badan lama yareeyn karo

Isrogrogga 3°

Kuwa isrogroggan raacsan waxaa ka mid ah falal farcame oo leh lifaaqa

–at oo falka ku soo kordhiya micne wax samaysasho.

- F + -at

qaado + at = qaadad Lacag ayuu qaatay (qaadtay = qaattay)

guuris + at = guursad Cali gabar buu guursaday

yarow + at = yaraad Biyuhu way yaraadeen

- M + -at

geeri + at = geriyood Xagguu ku geeriyooday ninku?

gaajo + at = gaajood Aad baan u gaajooday

Isrogrogga 4°

Kuwa isrogroggan raacsani waa falal gaar ah oo badankuudu ay

leeyihiin micno aan ka fogayn sifada (adjective), haseyeeshe markii

laga eego xagga sarfaha iyo weereyntaba waxay u dhaqmaan sida falka,

waxayna marwalba ay ku lifaaqanyihiin falka ahaw, sidaa awgeed

waxaa lagu magacaabaa “fal sifo”, oo Andrzejewski-na uu ku

magacaabay “hybrid verbs”.

Falal sifo laba qaybood ayay u kala baxaan: a) fal saleedyo ama fal sifo

oo asal ah ( oo dadka qaarkood ay ku tiriyaan inay yihiin sifooyin), sida:

cad, yar, weyn, dheer, adag, leh, jecel, macaan, og, la’, oggol, cusub,

iwm. b) fal sifo kuwa ugu badan oo ka soojeeda falal kale ama magacyo

iyagoo lagu kabay lifaaqyada -an / -oon.

- F (fal saleed): adag, yar, weyn, og

adag Way adagtahay inuu yimaado maanta (adag + tahay)

yar Wiilku wuu ka yaraa gabadha. (yaraa < yar + ahaa)

weyn Anigu waan kaa weynahay (weynahay <weyn + ahay)

og Waan ogaa in aad dhooftay (ogaa < og + ahaa)

- F + -an

xir + -an = xiran

xafiisku wuu xiranyahay

Shalayna wuu xirnaa

- M + -oon

udug + -oon = udgoon

Catarkan aad buu u udgoonyahay

- M + -an

guduud + -an = guduudan

Qalinku wuu guduudanyahay

La soco casharka 9aad

Diyaarintii: Prof. Cabdalla Cumar Mansuur & Annarita Puglielli