Kooxaynta falalka
Af-soomaaliga, isagoo laga eegayo xagga isrogrogga, waxaa la
ogaadey in falalku ay u kala baxaan laba qayb sarfeed: a) qayb aad u tira badan
oo leh dibkabeyaal, b) iyo qayb sooyaal ah oo si gaar ah ay u leeyihiin sarfe
horkabe iyo dibkabe ah, qaybtaan waxaa ka mid ah falka yahay oo marka uu
yahay tagto u dhaqma sida falalka dibkabayaasha leh, marka uu joogto
yahayna wuxuu noqdaa fal dibkabe ah
a. Kooxda 1°: falalka dibkabayaasha leh (Isrogroggooda)
Falalka kooxdan 1° oo sarfahoodu aanu fududayn waxay ka koobanyihiin
4 nooc isrogrog oo kala duwan.
Isrogrogga 1°
Isrogroggani waxaa u gaar ah falalka aan salkoodu lahayn lifaaqyo, ha
ahaadeen fal-gudbe (cun, qor, xir...) ama fal-magudbe (tag, jab, kar…).
Tus.:
Cali baa cunay tufaaxa
Gabadha ayaa qortay warqaddan
Koobku wuu jabay
Nimanku way tageen
Isrogroggan koowaad waxaa kaloo ka mid ah xitaa falal sal ballaariye
wata, saddex qayb ayayna u kala baxaan:
- Qaybta 1° waa fal-magudbayaal oo ka yimaadeen:
magac + ow
baraf + ow = barafow (tus.Biyuhu way barafoobeen)
nacas + ow = nacasow
- Qaybta 2° waxay ka koobantahay fal (-gudbe-sababeeye) + am.
Lifaaqan wuxuu weerta ka dhigaa yeele-laawe (passive), falkuna waa
fal-magudbe.
F + -am
xir + -am (tus.: Albaabku waa xirmay)
- Qaybta 3° waa falalka ku dhammaada -i , kuwaasoo u dhaqma
qaabka isrogrogga 1° iyo midka II°ba, sida falka badi oo labada
siyoodba loo adeegsan karo:
Badi
-iyay -iday badiyid (1° isrog.)
Tus.: Kooxdan ayaa badiday
-yay -isay badin (2° isrog.)
Tus.: Kooxdan ayaa badisay
Isrogrogga 2°
Isrogroggani waxaa uu gaar u yahay falalka asalkoodu ka yimid falal
kale oo lagu lifaaqay dibkabe.
- F + -is (lifaaq sababeed)
kar (f.mg) Shaahu wuu karay
kar + is = karis (f.g) Ubax shaah bay karisay
jab (f.mg) Dhaladu way jabtay
jab + is = jabis (f.g) Caasha dhalada ayay jebisay
- N + -ée/ -ayn
sun + -ée = sumee Yaa cuntada sumeeyey?
qado + ayn = qadayn Xageed ka qadayn rabtaa?
run + ayn = rumayn Wax la rumayn karo ma aha
cidlo + -ée = cidlee Maxay guriga u cidleeyeen?
- Falalka isrogrogga 4°+ -ée
adag + -ée =adkée Aad ayay u adkeeyeen imtixaanka
yar + ee = yaree Intaa ka badan lama yareeyn karo
Isrogrogga 3°
Kuwa isrogroggan raacsan waxaa ka mid ah falal farcame oo leh lifaaqa
–at oo falka ku soo kordhiya micne wax samaysasho.
- F + -at
qaado + at = qaadad Lacag ayuu qaatay (qaadtay = qaattay)
guuris + at = guursad Cali gabar buu guursaday
yarow + at = yaraad Biyuhu way yaraadeen
- M + -at
geeri + at = geriyood Xagguu ku geeriyooday ninku?
gaajo + at = gaajood Aad baan u gaajooday
Isrogrogga 4°
Kuwa isrogroggan raacsani waa falal gaar ah oo badankuudu ay
leeyihiin micno aan ka fogayn sifada (adjective), haseyeeshe markii
laga eego xagga sarfaha iyo weereyntaba waxay u dhaqmaan sida falka,
waxayna marwalba ay ku lifaaqanyihiin falka ahaw, sidaa awgeed
waxaa lagu magacaabaa “fal sifo”, oo Andrzejewski-na uu ku
magacaabay “hybrid verbs”.
Falal sifo laba qaybood ayay u kala baxaan: a) fal saleedyo ama fal sifo
oo asal ah ( oo dadka qaarkood ay ku tiriyaan inay yihiin sifooyin), sida:
cad, yar, weyn, dheer, adag, leh, jecel, macaan, og, la’, oggol, cusub,
iwm. b) fal sifo kuwa ugu badan oo ka soojeeda falal kale ama magacyo
iyagoo lagu kabay lifaaqyada -an / -oon.
- F (fal saleed): adag, yar, weyn, og
adag Way adagtahay inuu yimaado maanta (adag + tahay)
yar Wiilku wuu ka yaraa gabadha. (yaraa < yar + ahaa)
weyn Anigu waan kaa weynahay (weynahay <weyn + ahay)
og Waan ogaa in aad dhooftay (ogaa < og + ahaa)
- F + -an
xir + -an = xiran
xafiisku wuu xiranyahay
Shalayna wuu xirnaa
- M + -oon
udug + -oon = udgoon
Catarkan aad buu u udgoonyahay
- M + -an
guduud + -an = guduudan
Qalinku wuu guduudanyahay
La soco casharka 9aad
Diyaarintii: Prof. Cabdalla Cumar Mansuur & Annarita Puglielli
No comments:
Post a Comment