NAXWAHA AFSOOMAALIGA Casharka 1aad – 11aad

Diyaarintii: Prof. Cabdalla Cumar Mansuur &

Profs. Annarita  Puglielli, waxaana isku soo duway   

habka bloggana u diyaariyay Cabdulqaadir Maxamed Mursal.

Qaybaha ugu muhimsan ee naxwaha af-soomaaliga, oo looga

baahanyahay xagga sifaynta af-soomaaliga, oo caadiyan loo yiqiin “qaybaha hadalka”, waxay yihiin: magacyada, cayimayaasha (determiners), magacuyaallada, falalka iyo qurubyada. Inta aan loo gudaggelin sifaynta qayb walba waxaa muhim ah in hoosta laga xarriiqo waxyaabaha qaarkood ee u gaarka ah ereyada af-soomaaliga.

Ereyada af-soomaaliga waxaa ka mid ah ereyo badan oo lagu magacaabi karo erey-saleedyo, yacnii waa ereyo aan weli naxwe ahaan caddayn waxa ay yihiin.

Erey-saleedyada waxaa laga heli karaa weerta dhaxdeeda iyagoo ah magac, kaasoo noqon kara yeele ama layeele (toosan/dadban), ama isagoo ah fal u

shaqaynayo khabar ahaan (predicate). Tus.:

- qosol (erey-saleed)

Halkan qosol loogama baahna (waa magac)

Wiilku waa qoslay (waa fal)

- caddayn (erey-saleed)

Caddayn baa lagaa rabaa (magac)

Waxaan caddaynayaa inaad shaqaysay (fal)

- quusad (erey-saleed)

Iska ilaali quusadka (magac)

Inta aadan quusanin ayaan kula hadlayaa (fal)

Haddaba waxaa la doorbiday in qaamuuska laba jeer lagu qoro ereyada la

midka ah ereyga qosol isagoo magac ah iyo isagoo fal ah.

Waxaan halkan ku soo bandhigaynaa astaamaha guud ee ay leeyihin kooxnaxweedyada

ama qaybaha hadalka ee la xiriira ereyada af-soomaaliga.

1. Magacyada

Magacyadu waxay tilmaamaan dad, duunyo, shay, ra’yi, fal iwm sida:

nin, ari, buug, figrad, maanta, bixid iwm. Haseyeeshe waxaa loo sii kooxeeyaa

iyaga oo laga eegayo qaar ka mid ah astaamahooda la xiriira micnahooda,

madaama astaamahaasi ay muujinayaan qaabab sarfeed iyo weereed oo kala

duwan.

Magacyadu waxay la socon karaan cayimayaal (determiners),

kuwaasoo dib loogu lifaaqo magacyada, sida aan ku arki doonno bogagga soo

socda.

1.1 Qaybaha magacyada

Guud ahaan magacyadu waxay u kala baxaan:

a. Magacyo gaar ah, kuwaasoo lagu aqoonsado qof ama shey gaar ah, sida:

Cali, Maryam, Moqdisho iwm.

b. Magacyo guud, kuwaasoo ah macgacyo aan cidna u gaar ahayn, sida:

geed, nin magaalo, duqnimo iwm, waxaana lagu lifaaqi karaa cayimayaal,

waxaana laga dhigi karaa wadar.

Magacyada guud laba qaybood ayaa loo sii kala saaraa:

magacyo cillanaad oo ay tilmaamayaan wax shanteenna dareemayaal

aanu dareemi karin sida: ra’yi, ceeb, run, jacayl, dadnimo iwm.

magacyo caadyaal ah oo tilmaamayaan wax nool ama shay la arki

karo oo la taaban karo sida: nin, guri, ari, geed iwm.

Magacyada caadyaalka ahi waxay u sii kala baxaan laba qaybood:

- Magacyo tirsama oo ah magacyo tilmaamaya dad ama shay la tirin

karo, sidaa darteed magacyadaas qaab wadareed ayay lahaan karaan. Tus.:

buug, guri, nin iwm.

afar buug ayaan akhriyey.

buugag baan kuu soo iibiyey.

- Magacyo aan tirsamin waa magacyo tilmaamaya wax aan la tirin

karin sida: sonkor, biyo, caano, ciid iwm, sidaa darteed suurtaggal ma

ah in aan niraahno:* hal sonkor, * laba caano, *afar ciid iwm. Tus.:

*labo biyo ayaan rabaa (waa qalad)

biyo badan ayaan rabaa (waa sax).

Arrirtan ayaa ugu wacan in ereyadani aanay lahaan karin qaab wadareed.

Waxaa kaloo ka mid ah magacyada aan tirsamin magacyo

kale oo aan tilmaamaynin qof ama neef xayawaan ah oo keliya,

laakiinsee tilmaamaya koox dad ama duunyo ah, oo loo arkayo sidii

wax midaysan ama urur ah, sidaa darteed lama raacsin karo tiro

wadareed, magacyadaasna waxaa lagu magacaabaa magacyo urur

waxaana ka mid ah: dad, dumar, ari, ido, caruur, geel iwm.Tus.:

*afar dad ayaan arkay (qalad)

dad badan ayaan arkay (sax)

Sida muuqata magacyadan lama raacsiin karo tiro wadareed, waxaase la raacsiin

karaa oo keliya ereyga “badan”, sidaa darteed waxay qayb ka yihiin

magacyada aan tirsamin, haseyeeshee qaab ahaan magacyadan waa la

wadarayn karaa iyagoo lagu lifaaqayo dibkabe wadareed oo iyaga u gaar ah

(–yaw), sida: dadyaw, geelyaw oo loola jeedo dad badan, geel badan

Casharka 2aad

a. Caynta: lab iyo dheddig

Caynta magaca, gaar ahaan marka aan qodob raacsanayn, waxaa lagu

gartaa codkaca iyo dhammaad yara kala duwan ee ay leeyihiin

magacyada qaarkood, dib baanse uga faalloon doonnaa arrintaas.

Magacyada labeed

Waxaa ka mid ah: nin(ka), ari(ga), miis(ka), gabay(ga), fal(ka) iwm.

Magacyada labeed waxaa lagu aqoonsadaa codkaca (tone) oo ku dhaca

shaqalka ka horreeyo midka ugu dambeeya, magacyada dheddigna

shaqalka ugu dambeeya ayaa codkacu ku dhacaa. Sidaa darteed aad

ayay u badanyihiin magacyada mataanaha ah, oo kala duwanaanta

codkacooda uun lagu kala sari karo micnaha kala duwan ee ay kala

leeyihiin labada magac oo lab iyo dheddig kala ah sida kuwa soo socda:

L	Dh
ínan (ka)	inán (ta)
ceesáan (ka)	ceesaán (ta)
dálab (ka)	daláb (ta)
shílin (ka)	shilín (ta)

Si loo kala saaro caynta magacyada mataanaha ee hal alanlaha ah,

yacnii hal shaqal oo keliya leh, waxaa jira hab codayn kale oo lagu kala

saaro, waa nooc kale oo shaqalka loogu dhawaaqo: mid culus iyo mid

fudud. Bal isku daya in dhawaaq ahaan aad ku kala saartaan caynta

ereyadan mataanaha ah:

L (shaqal culus)	Dh (shaqal fudud)
ur (ka)	ur (ta)
gar (ka)	gar (ta)
dul (ka)	dul (sha)
tuur (ka)	ttuur (ta)
fool (ka)	fool (sha

Magacyada dheddigeed

Waxaa ka mid ah: naag(ta), bad(da), beer(ta), cunid(da). Waxaa kaloo

dheddig ah magacyada ku dhamaada -o ama -i intooda badan, sida:

dhalo(da), aragti(da), bari(da), xero(da), jago(da), mindi(da) iwm.

b. Tirada: keli iyo wadar

Magacyada kelida ah malaha qaab ama lifaaqyo gaar ah, waxayna

tilmaamaan dad, duunyo, shay iyo fal, sida: guri, gacan, dal, dhagax,

nin, rati, qarin iwm.

Si magacyada looga dhigo wadar waxaa jira xeerar kala duwan oo ay

kala leeyihiin magacyada labka iyo kuwa dheddigga.

Magacyada labka ee kelida ah

Waxay ku wadaroobaan dibkabayaal kala duwan:

- Magacyada hal alanlaha ah waxay ku wadaroobaan dibkabaha -

shibbanaha ugu dambeeya ee magaca.Tus.:

dal(ka) > dalal(ka),

af(ka) > afaf(ka),

miis(ka) > miisas(ka)

- Magacyada ka kooban in ka badan hal alan intooda badani waxay ku

wadaroobbaan dibkabaha -o, cayntooduna dheddig ayay isu rogtaa. Intaa

waxaa sii dheer in dibkabuhu siyaabo kala duwan uu ugu lifaaqmo

ereyga:

Haddii magac lab oo kelida ah uu ku dhammaado: b, d, n, l, r, waxaa

labalaabma shibbanaha ugu dambeeya, cayntiisuna dheddig ayay isu

beddeshaa. Tus.:

sacab(ka) > sacabbo(da),

wadaad(ka) > wadaaddo(da)

Haddii magacu uu ku dhammaado: s, q, c, f, x, i waxaa -o wadareedda

iyo xarfaha ku dhammaado ereyga la dhex dhigaa xarafkan -y-. Tus.:

dugsi(ga) > dugsiyo(da),

magac(a) > magacyo(da)

Qaar ka mid ah magacyada laba alanllaha ah oo ku wadarooba -o

waxay lumiyaan shaqalka 2aad, sidoodii hore ayayna laba alanle1 u

ahaanayaan, cayntuna isma beddesho. Tus.:

jilib(ka) > jilbo(ha),

garab(ka) > garbo(ha),

ilig(ga) > ilko(ha)

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1- Arrintani waa xeer guud oo loo adeegsado markasta oo la arko erey dhismihiisu uu ka

koobanyahay shi+sha+shi+sha+shi+sha (shi = shibbane, sha = shaqal); shaqalka gaaban ee u

Casharka 3aad

- Magacyada ku dhammaada -e waxay ku wadaroobaan dibkabaha

-yaal, cayntuna dheddig ayay noqotaa. Tus.:

bare(ha) > barayaal(sha),

aabbe(ha) > aabbayaal(sha)

- Waxaa jira magacyo labeed oo ay ku wadaroobaan marka codkaca loo

durkiyo xagga shaqalka 2aad, cayntuna dheddig ayay noqotaa. Tus.:

dibi(ga) > dibi(da)

carab(ka) > carab(ta)

- Qaar ka mid ah magacyada ka soo jeeda af carbeedka waxay ku

wadaroobaan qaab wadareedka af carbeedka. Tus.:

darsi(ga) > duruus(ta)

macallin(ka) > macallimiin(ta)

Magacyada dheddig ee kelida ah

Magacyada dheddig waxay ku wadaroobaan hababka soo socda:

- Xitaa magacyada dheddigga ahi dibkabaha -o ayay ku wadaroobaan,

cayntuna lab ayay noqotaa. Tus.:

kab(ta) > kabo(ha)

bad(da) > bado(ha)

habar(ta) > habro (ha)

gacan(ta) > gacmo(ha)2

- Magacyada dheddig ee kelida ah oo ku dhammaada -i waxay ku

wadaroobaan dibkabaha -yo, cayntooduna lab ayay isu rogtaa. Tus.:

mindi (da) mindiyo (ha),

shini (da) shiniyo (ha)

------------------------------------------------------------------

dhaxeeya waa la xadfaa, sidaasaana ereyga ku noqda saddex alalanle, wuxuu dib ugu

noqonayaa laba alanlennimadii hore.

2 Labada erey ee ugu dambeeya waxaaloo adeegsaday xeerka ku xusan tixraaca hoose ee hore.

899

- Magacyada dheddig ee kilida ah oo ku dhammaada -o waxay ku

wadaroobaan dibkabaha -oyin, waxayna isu beddelaan magacyo lab.

Tus.:

waddo(da) > waddooyin(ka),

daawo(da) > daawooyin(ka)

2. Cayimayaasha (determiners)

Cayimayaashu waa koox u qaybsan afar qaybood markii laga eego

xagga waxqabadkooda micneed, yacnii kala qaybintoodu waxay la xiriirtaa

nooca xogwarran ee ay ku biirinayaan hadba magaca dibkabe ahaan loogu

lifaaqayo. Waxayna u kala baxaan: qodobo, tilmaameyaal, weyddiimo iyo

lahaansho. Giddigoodu waxay leeyihiin: qaab labeed oo ku bilaabanaya

xarafka -k iyo qaab dheddigeed oo ka bilaabanaya -t, waxayna waafaqaan

hadba caynta magaca ay ku lifaaqmayaan. Cayimayaashu marna ma

wadaroobaan xataa haddii magaca ay ku lifaaqanyihiin uu yahay wadar.

2.1 Qodobbada

Qodobka oo dowrkiisu yahay in uu cayimo magaca laga hadlayo ayaa afaf

badani u adeegsadaan laba qaab: qodob wax cayima iyo qodob aan wax

cayimin. Af-soomaaliguse wuxuu leeyahay midka wax cayima oo keliya, sida

af carbeedka. Taasi waxay la micna tahay in magaca aanu raacsanayn qodob

uu yahay wax aan cayinnayn ama aan la aqoonin. Tus.:

Nin baa yimid (halkan qofka laga hadlayo lama yaqaan)

Ninka ayaa yimid (halkanse waa la yaqaannaa)

Qodobka soomaaliyeed qaabab kala duwan ayuu leeyahay: -ka iyo -kii oo ay

raacaan magaca labeed iyo -ta iyo -tii oo ay raacaan magaca dheddigeed.

Haddii lagahadluhu uu ka fogyahay qofka hadlaya ama uu yahay wax mar

hore laga hadlay waxaa loo adeegsadaa -kii/-tii, laakiin -ka iyo -ta kuma xirna

labadaa arrimood ee hore.

Qaabka qodobku wuu isbeddelaa, waxuuna ku xiranyahay hadba sida uu

yahay dhammaaka magaca lagu lifaaqayo3

--------------------------------------

3 Xeerarka aan halkan ku soo bandhigaynaa waxaa la wadaaga cayimayaasha kale ee ka

bilaabma -k iyo -t.

900

Qodobka -ka wuxuu isu beddelaa: -ha, -ga, -a. Xaaladaha keena

isbeddelladaasina waa kuwan:

qodobka -ka wuxuu isu beddelaa -ha markuu raaco magac ku

dhammaada shaqalka -e ama –o. Tus.:

kabo + ka = kabaha,

qore + ka = qoraha

- -k waxay noqotaa -g marka ay raacdo magac labeed oo ku

dhammaada: -g, -w, -aa, -u, -y ama –i. Tus.:

buug + ka = buugga, erey + ka = ereyga,

guri + ka = guriga, dhurwaa +ka = dhurwaaga

hu + ka = huga, qabow + ka = qabowga

- -k waxay noqotaa -a marka ay raacdo magac labeed oo ku

dhammaado: -h, -x, -q, -c, -kh. Tus.:

madax + ka = madaxa, rah + ka =raha,

magac + ka = magaca, diiq + ka = diiqa,

tookh + ka = tookha.

Qodob dheddigeedka -ta isna wuxuu isu beddelaa: -da ama -sha.

- -t waxay noqotaa -d marka ay raacdo magac ku dhammaada shaqalka

-o ama -d, -c, -x, -h, -y, hamsa (‘). Tus.:

maro + ta = marada , bad + ta = badda,

qodax + ta = qodaxda, bac + ta = bacda,

gallay + ta = gallayda bu’ + ta = bu’da

- -t waxay noqotaa -sh marka ay raacdo magac ku dhammaada –l. Tus.:

ul + ta = usha il + ta = isha

bil +ta = bisha dhal + ta = dhasha

2.2 Dibkabayaasha tilmaamayaasha

Tilmaamayaasha, sida qodobbada, ayaa magaca gadaal looga lifaaqaa,

tiradooduna waa saddex, kala duwanaantoodu waxay la xiriirtaa masaafada u

dhexaysa hadlaha iyo waxa uu tilmaamayo. Masafadaas saddex meelood ayaa

loo kala saaraa:

2.2 Dibkabayaasha tilmaamayaasha

Tilmaamayaasha, sida qodobbada, ayaa magaca gadaal looga lifaaqaa,

tiradooduna waa saddex, kala duwanaantoodu waxay la xiriirtaa masaafada u

dhexaysa hadlaha iyo waxa uu tilmaamayo. Masafadaas saddex meelood ayaa

loo kala saaraa:

Casharka 4aad

Tilmaamayaasha, sida qodobbada, ayaa magaca gadaal looga lifaaqaa, tiradooduna waa saddex, kala duwanaantoodu waxay la xiriirtaa masaafada u dhexaysa hadlaha iyo waxa uu tilmaamayo. Masafadaas saddex meelood ayaa loo kala saaraa:

cayn	dhawaan	durugsan	baallayn
Lab	-kan	-kas	-keer
Dheddig	-tan	-tas	-teer

Tilmaamyaashu waxay raacaan xeerarka isbeddel-codeeka ee aan ku soo

xusnay qaybta qodobbada, sida laga dareemaayo tusaalayaashan. Tus.:

qofka	lab	dheddig
1°	-kayga	-tayda
2°	-kaada	-taada
3° l	-kiisa	-tiisa
3° dh	-keeda	-teeda
1° w.so	-kaayaga	-taayada
1° w.mi	-keenna	-teenna
2° w	-kiinna	-tiinna
3° w	-kooda	-tooda

Gabdhahaas ayaa u socda dugsiga

Wiilkeer baa arday ah

2.3 Dibkabayaasha lahaanshaha

Xitaa dibkabayaasha lahaanshaha waxay u kala baxaan lab iyo

dheddig, waxayna muujiyaan waxa uu milkiiluhu leeyahay:

qofka lab dheddig

1° -kayga -tayda

2° -kaada -taada

3° l -kiisa -tiisa

3° dh -keeda -teeda

1° w.so -kaayaga -taayada

1° w.mi -keenna -teenna

2° w -kiinna -tiinna

3° w -kooda -tooda

Qaababkan lahaansho waxay ka koobanyihiin laba shay: dibkabe lahaansho

iyo qodob, sida dibkabaha kayga oo ka soo jeeda kay + ka.

Xitaa dibkabayaasha lahaanshahu waxay ku billaabmaan -k kuwooda labka

ahi, kuwa dheddigga ahina -t, sidaa darteed waxy raacaan xeerarkii

isqabadyada ee aan kor ku soo xusnay. Tus.:

buuggayga < buug + kayga

ardaydiisa < arday + tiisa

dalkeenna <dal + keenna

ushiinna <ul + tiinna

Ishiisa lagu arke

Ushiisa lagu dilaa

903

2.4 Dibkabayaasha weyddiinta

Waxaa loo adeegsadaa marka la weyddiinayo in la ogaado magaca

qofka yeelaha ama layeelaha ah. Dibkabaha –kee labka ayuu u gaar yahay, -tee

na dheddigga. Tus.:

dalkee < dal + kee

meeshee < meel + tee

saacaddee < saacad + tee

Buuggee baad akhrisay?

Ninkee baa yimid?

3. Magacuyaallada

Magacuyaalladu dhowr siyood ayay u kala baxaan.Waxaan ka

hadalkooda ku billaabaynaa magacuyaallada qofeed oo ay u kala baxaan:

magacuyaallo qofeed ee ebyoon iyo magacuyaallo qofeed ee dhimman.

3.1 Magacuyaallo qofeed ee ebyoon

Waxay matalayaan magacyada, weerta gudaheeda waxay ka qabtaan

kaalinta yeelaha iyo layeelaha, waxayna yeelan karaan weer faahfaahineed

(relative phrase) iwm. Tus.:

Iyadu dugsiga ayay aadday (yeele)

Cali iyada buu la hadlay (layeele)

Iyada oo caraysan baa timid

Anigu iyada oo taagan baan arkay

Inta badan waxaa ku lifaaqan qodobka -ka/-ta, sida aniga (ani + ka), mararka

qaarkoodna qodob la’aan ayay ahaan karaan, gaar ahaan marka lagu lifaaqayo

xiriiriyaha -na ama diiradeeyaha baa/ayaa. Tus.:

adiga < adi + ka

adna < adi + na

adigàa < adi + ka + baa

adàa < adi + baa

Magacuyaallada qofeed ee abyoon waxay ka koobanyihiin 8 qaab:

1° ke. ani-ga

2° ke. adi-ga

3° ke.l isa-ga

3° ke.dh iya-da

1° w.so anna-ga

1° w.mi inna-ga4

2° w idin-ka

3° w iya-ga

Tus.:

Macallinka aad aragtay waa taariikhyahan

Halka ay Maryan ku sugantahay baan (baa + aan) aqaanaa

Waxaynu rajaynaynaa in maamulahu uu dhakhsi ku yimaado

------------------------------------------------------------

4 Si loo muujiyo qaabka kooban ee magacuyaalka waxaa gaar looga bixiyey qodobka. Midda

kale ereyga so (soocan) waxaa loola jeedaa in qaabka aan/aannu la adeegsado marka lala

hadluhu uusan ka mid ahayn yeelayaasha, ereyga kale mi (mideeya) isna wuxuu tilmaamayaa

in ereyga aynu la adeegsado marka lala hadlaha uu ka mid yahay yeelayaasha.

Casharka 5aad

b. Magacuyaallada dhimman ee layeelaha ah iyaguna markooda laba qayb ayay u kala baxaan:

Kuwan hore ayaana adeegsigoodu badanyahay:

1° ke. I

2° ke. Ku

1° w.so Na

1° w.mi Ina

2° w Idin

3°ke.l/3°w Ø (ma laha)

Tus.:

Way idin arkeen

Waad na hagaajisay

Muxuu ku baray macallinku?

Sida muuqata qofka 3° ee kelida ama wadarta ah ma laha qaabka

magacuyaalka dhimman ee layeelaha ah, haddaba maqnaashihiisa waxaa loo

fasirtaa in uu yahay qofka 3°, qofka falka leh waxaa laga garan karaa waxa

laga hadlayo (context), sida weertan oo kale: way keeneen, yeeluhu wxuu

noqon karaa wadar lab ama dheddig ama waxyaabo aan nooleen.

Kuwa kalena waa kuwan:

1° ke. kay

2° ke. kaa

1° w.so kayo

1° w.mi keen

2° w kiin

3° ke.l/3° w Ø (ma laha)

Magacuyaalladan waxaa la adeegsadaa markii barta koox faleedyada

ay ku wada kulmaan laba magacuyaal dhimman.Tus.:

Wuu iga kaa weyddiiyay

Aan isku kiin sheego

c. Waxaa kaloo ka mid ah qaybaha magacuyaallada dhimman labo

magacuyaal kale: la iyo is.

La waa magacuyaal yeele oo aanu caddayn qofka loola jeedo, waa

qof-laawe (passive), falkuna wuxuu ula dhaqmaa sidii qofka 3° ee lab

oo kelida ah.Tus.:

Waa la xaday

Waa lagu arkay (lagu < la + ku mu.2°ly.ke)

Is waa magacuyaal aan isbeddelin oo layeele ah, muujinayana in falku

uu ku noqonayo isla yeelaha ama wax la is weydaarsanayo.Tus.:

Wuu is dilay (fal noqod)

Way is arkeen (isdhaafsi).

3.3 Koox kale oo ka mid ah magacuyaallada ebyoon

Qaababka cayimayaasha (yacnii dibkabayaasha tilmaamaha, lahaanshaha

iyo weyddiimaha ee kor ku xusan) oo lagu lifaaqo magacyada, waxaa

loo adeegsan karaa si madaxbannaan, yacnii magacuyaal ebyoon ayay yihiin.

Magacuyaalladan waxay kaloo cayimayaasha uga duwanyihiin in ay leeyihiin

qaab wadareed oo aan u kala soocnayn lab iyo dheddig iyo arrima kale oo aan

mid mid u arki doonna:

a.    Magacuyaallo tilmaame

Magacuyaalladan laba arrimood ayay uga duwanyihiin dibkabayaasha

tilmaame. Waxay leeyihiin qaab wadareed iyo qaab 4° oo aan lahayn

dibkabayaasha tilmaame oo tilmaamaya wax meel shishe yaalla.

cayn	dhawaan	durugsan	baallayn	shishayn
lab	kan/ka	kaas/kan	keer	koo
dheddig	tan/ta	taas/tan	teer	too
wadar = l. & dh.	kuwan	kuwaas	kuweer	kuwoo

Tus.:

Kuwaas baa ka yimid dibadda

Keer yimid maanta waa walaalkay

Waa tan mucallimadda cusub

Kani waa walaalkay

b.    Magacuyaallo lahaansho

Xitaa magacuyaallada lahaansho waxay u kala baxaan lab iyo

dheddig, waxayna leeyihiin qaab wadareed cayntiisu aanay u kala

soocnayn lab iyo dheddig.

qof	lab	dheddig	wadar
1°	kayga	tayda	kuwayga
2°	kaada	taada a	kuwaaga
3° l	kiisa	tiisa	kuwiisa
3° dh	keeda	teeda	kuweeda
1° w.so	kaayaga	taayada	kuwayaga
1° w.mi	keenna	teenna	kuweenna
2° w	kiinna	tiinna	kuwiinna
3° w	kooda	tooda	kuwooda

Tus.:

Haddaadan baabuur wadanin kayga qaado

Ardadiinna kuwayaga ayaa ka firfircoon

Wallee ina ragow tala adduun taada uun ma aha

Casharka 6aad

Xitaa magacuyaallada lahaansho waxay u kala baxaan lab iyo

dheddig, waxayna leeyihiin qaab wadareed cayntiisu aanay u kala

soocnayn lab iyo dheddig.

qof	lab	dheddig	wadar
1°	kayga	tayda	kuwayga
2°	kaada	taada	kuwaaga
3° l	kiisa	tiisa	kuwiisa
3° dh	keeda	teeda	kuweeda
1° w.so	kaayaga	taayada	kuwayaga
1° w.mi	keenna	teenna	kuweenna
2° w	kiinna	tiinna	kuwiinna
3° w	kooda	tooda	kuwooda

Tus.:

Haddaadan baabuur wadanin kayga qaado

Ardadiinna kuwayaga ayaa ka firfircoon

Wallee ina ragow tala adduun taada uun ma aha

c. Magacuyaallo aan cayinayn

Magacuyaalladan waxay tilmaamaan qof ama wax aan

cayinayn oo magaciisa aan la aqoon, waxayna noqon karaan yeele ama

la yeele, waxayna leeyihiin qaab wadareed.

Xitaa qodobka kii/tii waxa loo adeegsan karaa magacuyaal ahaan

marka la doonaayo in la qariyo qof magaciisa.

lab	dheddig	wadar
ku	tu	kuwo
koo	too	kuwo
kii	tii	kuwii
mid	mid	kuwo

Tus.:

Tu aan la aqoon baa timid

Mid baan halkaas ku arkay

Ku aan la aqoonin ayaan halkaas ku arkay

Kuwo dibadda ka yimid ayaan ka maqlay

Kii baa yimid

d. Magacuyaallo weyddiimeed

Magacuyaallada soo socda waxaa la adeegsadaa oo keliya

marka la doonayo in la ogaado qof ama shey magaciisa kaasoo yeele ama

layeele noqon kara:

lab	dheddig	wadar
kee	tee	kuwee
kuma	tuma	kuwama
yaa	yaa	kuwee

Tus.:

Kee baa kula quman?

Waa tuma midda soo socota?

Yaa kuu sheegay warkan?

Kuwee baa kula fiican?

Tumaad aragtay

Ccasharka 7aad

Waxaanu halkaan ku soo koobaynaa sifaynta sarfaha hodanka ah ee

falalka af-somaaliga, ha ahaato xagga isrogrogga iyo xagga farcamidda.

Dhismaha aasaasiga ee qaababka falalka af-soomaaliga intooda badani waa

sidatan:

          I                                 II                          III                             IV

Salka ereyga                Salkordhiye                 Qof                  Isrog.(amminka)

I - Salka ereyga

Waa unugga matilaya micnaha ereyga. Waxaana ka mid ah falalka

sida: cun, qor, xir, dil iwm. Dhammaan sal-faleedyada fal-gudbayaasha iyo falmagudbayaasha

ee aan lahayn lifaaqyo (yacnii dibkabe la’aan ah) waxay ka mid yihiin kooxda isrogrogga 1°.

Sida aan dib ugu arki doonno xitaa salka ereyga wuxuu noqon karaa mid ka

kooban sal iyo dibkabe, sida falalka asalkoodu ka soo jeedo magac: duq, carro

iwm oo markii lagu lifaaqo dibkabaha -ow ay noqonayaan falal.

Tus.:

Duqow < duq + ow

Carrow < carro + ow

micnihii magacyadan waxaa loo rogay micna aan kii hore ka duwanayn,

laakiin leh qaab faleed.

II - Salkordhiye

Waa wax markii lagu lifaaqo salka uu ereyga ku kordhiyo micna

dheeraad ah, isagoo beddelaya xataa tirada kaqaybgalayaasha hawsha, sida aan

ka dareemayno weertan:

Koobku waa jabay

Weertani waxay leedahay hal magac oo yeele ah, falkuna waa fal-magudbe,

weerta:

Maryan koobka way jabisay

waxaa ku jira labo magac oo kala ah yeele iyo layeele, falkuna markan waa

fal-gudbe. Haddaba sal-faleedka jab oo ah fal-magudbe ka tirsan kooxda

isrogrogga 1° waxaa lagu kabay salballaariyaha -is oo ka dhigay fal-gudbe oo

ka tirsan kooxda isrogrogga 2°.

III – Qof

Waa shayga muujinaya iswaafajinta falka iyo qofka ah falaha weerta:

 (Iyadu) way cuntay                [ cun ]               [ t ]                             [ ay ]

sal                    waaf. qf 3°dh              isrog. tagto

(Annagu) waan cunnay          [ cun ]              [ n ]                             [ ay ]

sal                    waaf. qf 1°w               isrog. tagto

(Isagu) wuu cunay                   [ cun ]             Ø                                 [ ay ]

sal                    waaf. qf 3°ke              isrog. Tagto

IV – Isrogrogga

Isrogroggu waa shayga muujinaya falka amminkiisa (tense), muuqaalkiisa

(aspect) iyo habkiisa (mood). Iskudhafka lifaaqa iswaafajiyaha qofka iyo

amminku wuxuu soo saaraa 5 qaab oo kala duwan, laakiin waxaa loo

adeegsadaa 8 nooc magacuyaal oo kala duwan. Arrintaasna waxaa tusaale

ahaan aan ka arkaynaa falka cun isrogroggiisa amminka joogtada iyo tagtada

ah:

qofka		tagto	joogto
1 ke	(Waan)	cun – Ø – ay	cun – Ø – aa
2 ke	(waad)	cun – t – ay	cun – t – aa
3 ke. l	(wuu)	cun – Ø – ay	cun – Ø – aa
3 ke.	(way)	cun – t – ay	cun – t – aa
1 w. so	(waan)	cun – n – ay	cun – n – aa
1 w. mi	(waynu)	cun – n – ay	cun – n – aa
2 w	(waad)	cun – t – een	cun – t – aan
2 w	(way)	cun – Ø – een	cun – Ø – aan

Sida muuqata waa eber (Ø) lifaaqa qof qofka 1°ke, 3°ke.l; 3°w; lifaaqa -twaxuu

u gaar yahay qofka 2°ke, 3°ke.dh, 2°w; lifaaqa -n- isna waxaa u gaar

yahay qofka 1°w. Lifaaqyadan waxaa lagu sii lifaaqaa dibkabaha isrogrogga

falka tagtada oo ah -ay ama -een, marka falku uu yahay joogtana waxaa lagu

lifaaqaa -aa/-aan. Dabcan, isrogrogyada noocyadoodu way badanyihiin oo

kuma eka oo keliya midka la xiriira amminka aan tusaale ahaan kor ku soo

muujinnay, laakiin waxaa jira kuwa kale oo la xiriira muuqaalka (aspect),

habka (mood) iyo xataa marka falku yahay qaab diidmo ah (tusaalooyinka la

xiriira isrogroyadan waxaa laga helayaa shaxda isrogrogga falalka).

Casharka 8aad

Af-soomaaliga, isagoo laga eegayo xagga isrogrogga, waxaa la

ogaadey in falalku ay u kala baxaan laba qayb sarfeed: a) qayb aad u tira badan

oo leh dibkabeyaal, b) iyo qayb sooyaal ah oo si gaar ah ay u leeyihiin sarfe

horkabe iyo dibkabe ah, qaybtaan waxaa ka mid ah falka yahay oo marka uu

yahay tagto u dhaqma sida falalka dibkabayaasha leh, marka uu joogto

yahayna wuxuu noqdaa fal dibkabe ah

a. Kooxda 1°: falalka dibkabayaasha leh (Isrogroggooda)

Falalka kooxdan 1° oo sarfahoodu aanu fududayn waxay ka koobanyihiin

4 nooc isrogrog oo kala duwan.

Isrogrogga 1°

Isrogroggani waxaa u gaar ah falalka aan salkoodu lahayn lifaaqyo, ha

ahaadeen fal-gudbe (cun, qor, xir...) ama fal-magudbe (tag, jab, kar…).

Tus.:

Cali baa cunay tufaaxa

Gabadha ayaa qortay warqaddan

Koobku wuu jabay

Nimanku way tageen

Isrogroggan koowaad waxaa kaloo ka mid ah xitaa falal sal ballaariye

wata, saddex qayb ayayna u kala baxaan:

- Qaybta 1° waa fal-magudbayaal oo ka yimaadeen:

magac + ow

baraf + ow = barafow (tus.Biyuhu way barafoobeen)

nacas + ow = nacasow

- Qaybta 2° waxay ka koobantahay fal (-gudbe-sababeeye) + am.

Lifaaqan wuxuu weerta ka dhigaa yeele-laawe (passive), falkuna waa

fal-magudbe.

F + -am

xir + -am (tus.: Albaabku waa xirmay)

- Qaybta 3° waa falalka ku dhammaada -i , kuwaasoo u dhaqma

qaabka isrogrogga 1° iyo midka II°ba, sida falka badi oo labada

siyoodba loo adeegsan karo:

Badi

-iyay -iday badiyid (1° isrog.)

Tus.: Kooxdan ayaa badiday

-yay -isay badin (2° isrog.)

Tus.: Kooxdan ayaa badisay

Isrogrogga 2°

Isrogroggani waxaa uu gaar u yahay falalka asalkoodu ka yimid falal

kale oo lagu lifaaqay dibkabe.

- F + -is (lifaaq sababeed)

kar (f.mg) Shaahu wuu karay

kar + is = karis (f.g) Ubax shaah bay karisay

jab (f.mg) Dhaladu way jabtay

jab + is = jabis (f.g) Caasha dhalada ayay jebisay

- N + -ée/ -ayn

sun + -ée = sumee Yaa cuntada sumeeyey?

qado + ayn = qadayn Xageed ka qadayn rabtaa?

run + ayn = rumayn Wax la rumayn karo ma aha

cidlo + -ée = cidlee Maxay guriga u cidleeyeen?

- Falalka isrogrogga 4°+ -ée

adag + -ée =adkée Aad ayay u adkeeyeen imtixaanka

yar + ee = yaree Intaa ka badan lama yareeyn karo

Isrogrogga 3°

Kuwa isrogroggan raacsan waxaa ka mid ah falal farcame oo leh lifaaqa

–at oo falka ku soo kordhiya micne wax samaysasho.

- F + -at

qaado + at = qaadad Lacag ayuu qaatay (qaadtay = qaattay)

guuris + at = guursad Cali gabar buu guursaday

yarow + at = yaraad Biyuhu way yaraadeen

- M + -at

geeri + at = geriyood Xagguu ku geeriyooday ninku?

gaajo + at = gaajood Aad baan u gaajooday

Isrogrogga 4°

Kuwa isrogroggan raacsani waa falal gaar ah oo badankuudu ay

leeyihiin micno aan ka fogayn sifada (adjective), haseyeeshe markii

laga eego xagga sarfaha iyo weereyntaba waxay u dhaqmaan sida falka,

waxayna marwalba ay ku lifaaqanyihiin falka ahaw, sidaa awgeed

waxaa lagu magacaabaa “fal sifo”, oo Andrzejewski-na uu ku

magacaabay “hybrid verbs”.

Falal sifo laba qaybood ayay u kala baxaan: a) fal saleedyo ama fal sifo

oo asal ah ( oo dadka qaarkood ay ku tiriyaan inay yihiin sifooyin), sida:

cad, yar, weyn, dheer, adag, leh, jecel, macaan, og, la’, oggol, cusub,

iwm. b) fal sifo kuwa ugu badan oo ka soojeeda falal kale ama magacyo

iyagoo lagu kabay lifaaqyada -an / -oon.

- F (fal saleed): adag, yar, weyn, og

adag Way adagtahay inuu yimaado maanta (adag + tahay)

yar Wiilku wuu ka yaraa gabadha. (yaraa < yar + ahaa)

weyn Anigu waan kaa weynahay (weynahay <weyn + ahay)

og Waan ogaa in aad dhooftay (ogaa < og + ahaa)

- F + -an

xir + -an = xiran

xafiisku wuu xiranyahay

Shalayna wuu xirnaa

- M + -oon

udug + -oon = udgoon

Catarkan aad buu u udgoonyahay

- M + -an

guduud + -an = guduudan

Qalinku wuu guduudanyahay

Casharka 9aad

Kooxdan waxay ka koobantahay falal tiradoodu aad u koobantahay,

haddana adeegsigoodu aad buu u badanyahay. Waxay leeyihin lifaaqyo

horkabe iyo dibkabeba ah oo isrogroga, waxayna isu rogrogaan qaabka

ugu qaddiimsan ee luqadda. Kooxdan waxaa ugu muhimsan shantan fal

ee hoos ku xusan: aqoo, aal, imow, dheh, ahaw.

Tus.:

Waxaa nimid marka ay iyagu yimaadeen.

Qofka aad taqaanaa waan kula aqaanaa.

Anigu shalay ayaan imid, idinkuna goormaad timaaddeen?

Xaggay yaallaan buugaagtu.

Ma xasuusantahay waxa aan ku niri ?

Falka shanaad oo ah ahaw wuxuu horkabe leeyahay amminka joogtada

oo keli ah. Tus.:

Waxaad tahay nin wanaagsan

(Falalkan isrogroggooda oo kaamil ah ka eeg bogagga shaxda hogatuska.)

5. Qurubyada (particles)

Qaybtan waxaa lagu qaadaadhigayaa qurubyo aan isbeddelayn oo

weerta gudaheeda ka kala ciyaara kaalimo kala duwan, waxayna kala yihiin:

horyaalayaasha, xiriiriyeyaasha, qurub diiradeedyada, iyo qurubyo cayima

nooca ay weertu tahay.

5.1 Horyaalayaasha (prepositions)

Waa qurubyo bartoodu tahay falka ka hore (halkaasoo ay ku

lifaaqmaan magacuyaallada dhimman oo layeelaha ah), waxay weerta

gudaheeda ku hayaan magaca aan yeelaha ahayn, yacnii horyaalkaas

la’aantiisa magacaas kama mid ahaan karo weerta. Horyaalayaashu waa afar:

u, ku, ka, la. Sida soo socota ayayna u shaqeeyaan:

a. Ku iyo ka

waxay isku xiraan falka iyo meesha fakaasi uu ka dhacayo. Tus.:

Cali wuxuu ka shaqeeyaa warshadda

Xasan suuqa ayaan ku arkay

- Ka waxaa kaloo loo adeegsadaa meel ka imaansho. Tus.:

Nin baa Gaalkacyo ka yimi.

Sidoo kale mawduuc laga hadlayo ayaa loo adeegsadaa. Tus.:

Axmed taariikhdiisa ayuu ka hadlay

- Ku waxaa kaloo loo adeegsadaa wasiilo. Tus.:

Bariiska qaaddada ku cun!

b. U waa horyaale 4 siyood loo adeegsado:

- hadaf ama ulajeeddo ayuu la xiriiraa. Tus.:

Wiilku wax buu u danleeyahay?

- ama jiho. Tus.:

Aadan dibadda ayuu u dhoofay.

- ama cid u samafalid. Tus.:

Maryan, wiilka shaah u kari!

- ama hab. Tus.:

Si wanaagsan u habay!

Si fiicaan u akhri!

c. La waa layeele tilmaama la jirid ama wadajir. Tus.:

Cali aabihiis ayuu la joogay.

Horyaalayaasha rugtoodu waa falka hortiisa, magaca ay la shaqeeyaanna meel

uma go’na. Haddii weer gudaheeda laga helo in ka badan hal horyaale waxay

ku wada kulmaan falka hortiisa5 , mararka qaarkood waxaa dhici karta in

magaca uu la xiriiro lagu wareero sidii loo fasiri lahaa, waxaa keliyah oo lagu

kala saari karaa xaaladda (context), sida weertan:

Axmed baa odayga wiilka guriga ugu geeyey

(yaa la geeyey, yaana loo geeyey?)

Weertan kale ee fudud:

5 Iskudhafka horyaallada iyo magacuyaallada dhimman ee layeelaha ah waxaad ka eegtaa

shaxda hogatuska.

Axmed baa qaaday buugaagta.

Haddii aan ku darno cidda loo soo qaaday iyo meesha laga soo qaaday

buugaagta waxaa soo baxaysaa weertan ballaaran:

Axmed baa Maryam uga qaaday buugaagta miiska.

Weertan waxay ka timid isku dhafka labadan weerood:

Axmed baa ka qaaday buugaagta miiska +

Axmed. baa u qaaday Maryam buugaagta

Horyaallada isku dhafan ama ku dhafan magacuyaallada layeelaha ah oo

kaamil ah waxaad ka eegtaa shaxda horyaallada iyo magacuyaallada.

Casharka 10aad

5.2 Xiriiriyeyaal

Qurubyadan hawshooda aasaasiga ahi waa xiriirinta ereyada ama

weeraha. Xiriiriyeyaasha ugu muhimsan iyo waxa ay kala qabtaan waxaa ka

mid ah:

iyo

Xiriiriyahani wuxuu isku xiraa magacyo, magacuyaallo iyo tirooyin.

Tus.:

Cali iyo Maxamed waa walaalo

Aniga iyo adiguba waan aragnay

Labaatan iyo shan sano ayuu jiraa

na

Waxay isku xirtaa laba weerood, siiba marka ay kala leeyihiin yeele ama

fal kala duwan, weerta labaad ereygeeda koobaad ayayna isku lifaaqdaa.

Tus.:

Cali bariis buu cunay Jaamacna baasto

Guriga ayaan aadayaa waana seexanayaa

Waan tagayaa adiguna?

oo

Xiriiriyahan siyaabo kala duwan ayaa loo adeegsadaa, inta ugu

muhimsanina waa kuwan:

- Iskuxiridda labo weer tebineed oo ebyoon ama labo weer amar. Tus.:

Awees waa wiil dheer oo cas

Geeddi oo dhowaan yimid baa keenay alaabta

Soo orodoo ii kalay!

- Iskuxiridda laba fal oo isku mar la qabtay. Tus.:

Anigoo soo socda baa Cali ii yeerey

ee

Xiriiriyahanna siyabo kala duwan ayaa loo adeegsadaa:

- wuxuuna isku xiraa laba weerood. Tus.:

Amed ma seexan ee Ubax baa seexatay

Daah ha cunee

Aan seexannee, nalka naga dami!

- Waxaa kaloo loo adeegsadaa orah magaceed (nominal phrase)

gudaheeda. Tus.:

Dukaanka dahabka ee Caasho ayaa dhow

-se

Waa xiriiriye lid oo isku naba weerta dambe ereygeeda koobaad sida aan

ku soo aragnay –na. Tus.:

Faarax wuu tagay Geeddise wuu seexday

ama/mise

Labadan xiriiriye waxay isku xiraan labo erey ama labo weerood oo kala

duwan. Mise weer weyddiimeed ayaa loo adeegsadaa, amana weer aan

weddiin ahayn.Tus.:

Cali guriga ayuu jiraa ama shaqada

Yaad doonaysaa, Cabdullaahi mise Saciid?

laakiin/haseyeeshee

Labadan xiriiriye, inkastoo aan ahayn qurbyo, haddana hawshoodu kama

duwana waxa ay qabtaan xiriiriyeyaasha kale, sida xiriiriyaha ee ayay u

muujinayaa micno iska soo horjeeda. Tus.:

Calasow wuu yimid laakiin kuma arkin

Saynab way timid haseyeeshee kuma arkin

Casharka 11aad

5.4 Qurub weereedyo kala duwan

Weeraha lagu magacaabo: weer caddayn (declarative sentence), weer

weyddiimeed, weer amar, weer shardiiley iyo weer talo (obtative sentence)

waxay leeyihiin qurubyo kala duwan oo muujinayaan kala duwanaanta

hababka (mood) falalka.

Waa kuwan, qurubyada ugu muhimsan (waa, ma, ha, sow, y-) iyo

tusaalooyinkooda:

a. weero caddayn

	qurubka	qaab faleedka
w. caddayn	waa	sugaa
w. weyddiimeed	ma	sugaa
w. amar	--------------	sug (ke)/ suga (w)
w. shardiiley	waa	sugi lahaa
w. talo	ha	sugo

	qurub	q. diidmo	q. faleed
w. caddayn	--- -------------	ma	sugo
w. weyddiimeed	sow	ma	sugo
w. amar	ha	---	sugin/suginina
w. shardiiley	-----------------	ma	sugeen
w. talo	yaanu	---	sugin

Intaas waxaan ku soo koobnay casharradii naxwaha Afsoomaaliga, haddii Alle idmana waxaan bilaabi doonnaa : Hogatuska isrogrogga falalka  ee la soco.

A.      Falalka dibkabayaasha leh

Isrogrogga – I CUN

AMAR MASDAR

Diyaarintii: Prof. Cabdalla Cumar Mansuur & Profs. Annarita  Puglielli, waxaana isku soo duway habka bloggana u diyaariyay Cabdulqaadir Maxamed Mursal.