Qabyannimada farta Af-soomaaliga

Weyddiin:

Cabdiasiis Cabdi

Prof. Cabdalla

Ustaad Mansuur iyo Ustaad Mursal shaki Kuma jiro in qoraalka farsoomaligu uu yahay qabyo.....Oo weliba qabyanimaduna lagu ogaa laguna meel Mariya sabab kastana ha keentee,Marka maxaa maanta ku jaban in xuruufaha iyo shaqalada maqan oo dhan lagu daro ?Layskaba ilaawo erayooyinkii horey u meel marey ee khalad ka lagu sharci yeelay sida"waa isku dhigaal kala dhihid".

 Jawaab:

Prof. Cabdalla Cumar Mansur:

Maadaama ay bateen su’aalaha la xiriira farta af Soomaaliga, waxaa halkaan ku soo gudbinayaa qayb kamid ah maqaalkayga oo ku saabsan jawaabta dadka qaba in farta af Soomaaligu ay qabyo tahay. Fadlan wada akhri.

2.1.  Doodda  qabyannimada farta Af-soomaaliga

Sideedaba, way adagtahay in, guud ahaan, afafka adeegsada alifba’da laga dhex helo af alifba’diisu ay wada koobayso dhammaan codadka uu afkaasu leeyahay, Af-Soomaaliguna waa la mid, waxyaabaha caddaynayana waxaa ka mid ah labadan qodob ee soo socda.

2.1.1.      Shibbanayaasha Af-soomaaliga

a)    Inkastoo shibaneyaasha qorani ay yihiin 22, haddana waxaa jira in Af-Soomaaligu uu leeyahay codad ama shibbaneyaal kale oo aan la qorin[1], waxaana ka mid ah:

qoran              ma qoran

o  bad /b/             dab /p/

o  dal /d /            edeb / ð /

o  nalka / n/         fanka /ŋ /

o  jilib /j/              jaamac / tʃ /   

o  dhal / ɖ /          badh / ɽ /

Laba arrimood ayaa loo aanayn karaa sababta aan loo qorin xarfahan.

1.    Xarfahan, oo midkiiba uu leeyahay dhawaaqyo yare kala duwan, marka uu ku sugan yahay billawga alanka iyo marka uu ku sugan yahay alanka dhammaadkiisa, oo haddana wax isbeddel ah  aan ku sameynayn micnaha ereyga (sida: dab & dap), in xarfo gaar ah loo kala sameeyo waa dhaqaaladarro.

2.    Waa xarfo codkooda aan cid kasta si fudud u dareemi karin farqigooda, marka laga reebo labada xaraf ee dambe (/ tʃ // & / ɽ /).

3.    Xarfahan codadkooda waxaa laga helaa meelo u gaar ah oo ka mid ah ereyga, waxayna ku yimaadaan xaalado gaar ah. Waxaa tusaale ahaan u soo qaadanaynaa sababta loo qori waayay codka dha’da fudud (/ ɽ / sida badh), waxaana ka mid ah:

Ø Dha’dan fudud marna lagama helo erey billawgiisa, tus.: dhar, dhiil, rati, run (labada cod ee labadan xaraf (dh & r) si isaga mid ah ayaa Soomaalida oo idil ugu dhawaaqdaa).

Ø Waa in shaqal ka horreeyaa, sida: adhi, badh.

Ø Ereyo kooban ayaana leh codkan, sida.: foodhi, gabadh, yidhi, xidhiidh, maydh, adhi, badh iwm.

Ø Soomaalida oo dhan sida la rabo uguma dhawaaqi karto, sidaas ay tahay waa la wada fahmayaa. Haddaba, sida qurub diiradeedka  baa & ayaa oo qoloba midka ay doonayso ama taqaan ay u adeegsato (Cali baa yimid / Cali ayaa yimid) ayaa habboon in sidoo kale, qoloba dhawaaqii u fudud labada cod (r/dh) ay adeegsato, sida: xidh /ɽ /[2] & xir  / ɖ /.

b)      Sidoo kale, 7da shibbane ee laballaabma (kooxda A) ka sokow, waxaa jira shibbanayaal kale oo laballaabma oo haddana aan la qorin (kooxda B).

A.      Shibbanayaasha laballaabma ee la qoro	B.      Shibbanayaasha laballaabma ee aan la qorin
b: xabad<>xabbad (laabta &  rasaas/hal) r: carab<>carrab (nin carab ah & carrabka) g: ruuga<>ruugga (ruug(id) & jilib/law) d: rido<>riddo (tuuro & gantaal) l: shilin<>shillin (lacag & nooc geed (kedi)) m: dhamaan<>dhammaan (cabbaan & kulli) n: keena<>keenna (ina keena! & waa keenna)	f: affar t: ratti/ gattay y: iyyo dh: gabadhdha c : magacca x :madaxxa h: rahha q: diiqqa s:  assaw	afar rati/gatay iyo       gabadha magaca madaxa raha diiqa asaw

Sababta ay khasab ku noqotay in la qoro shibbanayaasha laballaabma ee qaybta bidix (kooxda A) waxay tahay si aan loogu wareerin micnaha kala duwan ee ereygu yeelan karo marka shibbanaha laga dhigo mid keli ah (sida: carab & carrab); laakiin shibbanayaasha kale (kooxda B) iyagu isbeddel micne uma keenaan ereyga haddii shibbanuhu uu laballaabanyahay iyo haddii kale (sida: iyyo & iyo), hadday keenaanna waa dhif. Sidaa darteed, iyadoo la raacayo xeerka dhaqaalaynta qoraalka farta, ayaa looga tagay in la qoro iyagoo dhawaaq ahaan labanllaabma.

Sida aan korba ugu soo xusnay, codka dha’da fudud oo aan ahayn mid Soomaalida oo dhan wada adeegsan taqaan, sidaa darteedna looga yeelin xaraf gaar ah, ayaa dhici karta in ay keenaan, mararka qaarkood, micne kala duwan, siiba marka ay qoraal tahay, sida: Cali wuu maydhay, weertan waxaa loo fasiran karaa in Cali uu mayrtay (maydhdhay) iyo in uu wax mayray (maydhay). Markan oo kale “context”-iga ama warka raacsan ayaa laga garan karaa micnaha loola jeedo[3]. Arrintan afafka oo idil ayay wadaagaan, waxaana la yiraahdaa “ambiguity” oo ah in erey ama weer loo fasiran karo laba micne oo kala duwan. Af-Ingiriisiga ayaa ka mid ah afafka ku badan arrintan, sida ku cad weerta soo socota: Each of us saw her duck.  (It is not clear whether the word “duck” refers to an action of ducking or a duck that is a bird[4]).

2.1.2.      Shaqallada Af-soomaaliga

Shaqallada qoran waa 10 (5 gaagaaban iyo 5 dhaadheer), haseyeeshee, dhawaaq ahaan, shaqalkiiba 2 cod ayuu leeyahay cod fudud iyo cod culus (10 x 2 = 20 cod shaqaleed), tus.:
shaqalka “u” iyo “uu” iyo mid kasta labadiisa cod ee kala duwan:

2 shaqal oo culculus:               duul(ka)           dul(ka)

2 shaqal oo fudfudud : duul (id)          dul(dusha) 

Arrintani ma aha wax Af-Soomaaliga u gaar ah, waxaa la wadaaga afaf kale ee badan, tus.: Af-Ingiriisigu wuxuu leeyahay 20 cod shaqalleed oo kala duwan, sidaas ay tahay 5 shaqal oo qura ayaa la qoraa, tus. : shaqalka “a” iyo afarta siyood ee loogu dhawaaqo:

Ø  arm / ɑː /

Ø  ago / ə /

Ø  father / ɑ /

Ø  hat / æ /

Af-iswedeshka, isna 19 shaqal ayuu leeyahay, waxaana qoraal ahaan la adeegsadaa 9 shaqal, oo saddex iyaga  ka mid ahna  astaamo u gaar ah ayay dusha ku leeyihiin. Astaamahasna waxaa loo yaqaan « diacritic ».

2.1.3.      Ereyo isku dhigaal kala dhihid ah

Waxaa jira ereyo aan badnayn oo qolo lab ka dhigta qolana dheddig. Labadooduba waa sax, waa arrin ku xiran hadba meesha uu codkacu (high tonal ) ku dhacayo.

árrin-ka          arrín-ta           

bállan-ka        ballán-ta

Haddii codkacu uu ku dhaco shaqalka ka horreeya shaqalka dambe ee ereyga (sida: àrrin-ka), magacaasu waa lab, haddiise uu ku dhaco midka dambe (sida: arrìn-ta) magacu waa dheddig, waxaana la mid ah ereyada soo socda:

(Erey: lab / dheddig)               ínan (ka)          inán (ta)

(Erey: lab keli. /dh. wadar)     díbi (ga)           dibí (da)

Ereyada noocaas oo kale ah, qoraal ahaan, iyagana waxaa cayntooda laga garan karaa hadba “context”-ga ay ku dhex jiraan, hadal ahaanna, codkaca ayaa laga garan karaa. 

Xitaa qoraalka Af-carabiga, oo caadi ahaan, shaqal & shad midna aan lahayn, weerta ayaa laga garan karaa waxa uu yahay ereygu, sida: ereyga كسر  (ksr) 4 siyood ayaa loo akhrin karaa oo micnahooda kala duwan, waa kuwan iyagoo loo yeelay shaqallo iyo shadba:

Kasara  (waa jebiyay)             Kusira (waa la jebiyay)

—          Kassara (waa jejabiyay)                      Kasr    (jebin, jab...)

Sababaha ugu doorka roon ee loogu yeeli waayay astaamo gaar ah (diacritic) Af-soomaaaliga shaqalladiisa culculus iyo codkacba waa labadan arrimood:

1.      Haddii loo yeelo astaamo gaar ah sida Swedeshka, farsame ahaan iyo dhaqaale ahaanba, arrintaa dhibaatadeeda ayay leedahay, oo waxaa loo baahnaanayaa qalab qoraal oo gaar ah.

2.      Dadweynaha aan badankoodu wax baran way ku adkaan lahayd kala saaridda qoraalka shaqalka culus iyo midka fudud iyo adeegsiga codkaca.

Haddaba, alifba’da Af-soomaaligu, sida afafka kale ee dunida ka jira, kama wada koobna dhammaan codadka uu afku leeyahay. Aqoonyahannada ku xeeldheer cilmiga codaynta ayaa ku shaqa leh inay baaraan inta cod ee luqadi leedahay iyo wixii la xiriira, waana cilmi heer jaamacadeed. Sababaha looga dhigay alifba’da mid aan wada koobayn codadka ee luqadi leedahay waxaa ka mid ah arrimahan hoos ku taxan, oo badankooda uu horay u adeegsaday Guddiga Af-soomaaligu 1961[5]. 

—1) Waa in la fududeeyaa qoraalka farta, si dadweynuhu si sahlan ugu adeegsan karo, gaar ahaan 

2)  inta aqoonta yari iyo caruurta. 

— 3)  In la raadiyo sidii looga maarmi lahaa in xarfaha loo yeelo astaamo gaar ah (diacritic), iyadoo la tixgelinayo arrimaha farsamo iyo dhaqaale.  

—4)   Qoraalka farta waa in la dhaqaaleeyaa, oo laga tagaa wixii laga maarmi karo.

—  5) Waa inay noqotaa far lagu garaaci karo qalab qoraalka aad ugu baahsan dunida (internationalkeyboard)[6].

— 6)  Waa in fartu ay ka koobnaato xuruufo codkooda laga heli karo lahjadaha badankooda.

— 7)  Waa inayna ahaan mid jahawareer u keenta akhristayaasheeda.

Farta waxaa loogu talaggalay dadka ku hadla afkaas, sida aan ka dareemayno afafka: Faransiiska, Ingiriisiga iyo Carabigaba (oo shaqal & shad la’aan loo adeegsado). Haddii lagu saleeyo baahida shisheeyaha aqoonta leh waxaa la dulminayaa dadka u dhashay afkaas oo badankooda aqoonta yar. 

---

[1] Arrintan ma aha ilduuf iyo kubaraarugid la`aan ee kas iyo ogaal ayaa looga tegey! Cilmi-afeedka, gaar ahaan cilmiga “phonology”-ga  ayaa si faahfaahsan uga baaraandega. Codadka la qoray waa nooca loo yaqaan "phoneme" (sida ereyada dal & bal micnahooda waxaa kala duway labada cod d & b), codadka laga tegayna waxaa loo yaqaan "allophone" (oo ah codad aan u keeneyn wax farqi ah marka ay ku kala jiraan laba erey, sida: dab & dap).

[2] -“Dh”-dan fududi / ɽ / waa cod  iskiisa u madaxbannaan, kamana imaan codka “r”, waxaana caddaynaya afaf la hayb ah Af-Soomaaliga ayaa la wadaaga (Prof. Giorgio Banti ayaan si toos ah uga soo xigtay warkan), tus.: Soomaali: wuu yidhi, Saho: yedhxe, Oromo: yedhe 

^[3] Marka la hadlayo labada macne dhegtu way kala garan kartaa, oo iskuma khaldamaan; laakiin marka ay qoraal tahay ayaa labada macne laysku khaldami karaan, markaasna, waxaa loo baahanyahay in la eego “context”-iga ama warka raacsan si loo fahmo micnaha loola jeedo ereygaas.

^[4] Waxaan ka soo dheegey: Definition and Examples of Literary Terms: http://literarydevices.net/ambiguity/

[5] Guddiga Af-soomaaliga, oo ka koobnaa 9 xubnood oo ka mid ahaayeen: Muuse Galaal, Shire Jaamac, Yaasiin C. Keenediid iyo Kaddare, oo loo igmaday in ay ka warbixiyaan 17 far ee markaas la soo bandhigay, ayaa sannadka 1961 soo saaray qoraalkan: «The Report of The Somali language Commitee ». Warbixintaas waxaa ka mid ahaa in xulashada farta ku habboon Af-soomaaligu ay buuxiso 17 shardi, qaar kuwaas ka mid ahi waxay ka mid yihiin kuwa kor ku xusan.

[6] Natiijadeedana, waa taa fartaas maanta u suurtaggelisay soomaalidu meel kastoo ay ka joogto dunida daafaheeda in ay hesho « keyboard » si fudud loogu qori karo farta Af-soomaaliga, sida Af-ingiriisiga.